در واقع اسباب بازی برای کودکان نوعی غذای روانی محسوب می شود . و می توان گفت اسباب بازییکی از نیازهای مهم کودکان به حساب می آید ، و جزئی از زندگی آن ها را تشکیل می دهد . اگر اسباب بازی های کودکان با دقت و بر طبق اصول روانشناسی و هدف های آموزشی انتخاب شود . در زندگی اجتماعی و روانی و در رشد فکری و تربیتی آن ها بسیار موثر است . در رابطه با ویژگی های اسباب بازی می توان گفت باید متناسب با سن ، و علاقمندی کودک باشد  . روانشناسان بیان می کنند تمایل کودکان به بازی و داشتن اسباب بازی نشانه سلامت روانی ، هوش ، کنجکاوی و هشیاری آن ها است .
در این مقاله به ویژگی های اسباب بازی می پردازیم .

ویژگی های اسباب بازی

  • اسباب بازی باید همواره مناسب سن ، علاقه و مناسب توانایی های ذهنی و رشدی کودک باشد . مثلاً کودک 6 تا 18 ماهه اسباب بازی را با دهان می گیرد و به طرف دهان می برد . یا در سن 14 ماهگی تا 3 سالگی اسباب بازی باید رنگین باشد تا باعث تحریک بینایی کودکان شود .
  • اسباب بازی باید وسیله رشد کودک باشد ، او را به حرکت ، تفکر ، اراده ، مبارزه و تلاش تشویق کند . اسباب بازی های مناسب آن هایی هستند که کودک می تواند قطعات آن ها را از هم جدا کند و در هر جداسازی با مسئله جدیدتری روبه رو شود و حدس بزند بعداً چه اتفاقی خواهد افتاد . اگر اسباب بازی خیلی ساده یا خیلی پیچیده باشد باعث خستگی و بی علاقگی در کودک می شود .
  • اسباب بازی باید انگیزه و محرک مناسب به همراه داشته باشد و بتواند کودک را جلب کند اگر بازی با اسباب بازی همراه با موفقیت باشد کودک به ادامه بازی تشویق می شود .
  • اسباب بازی باید باعث تقویت حواس پنج گانه کودک شود ( حواس پنج گانه : بینایی ، شنوایی ، چشایی ، لامسه ، بویایی ) چون باعث ایجاد و گسترش هماهنگی بین حرکات چشم و حرکات ظریف دست کمک می کند .
  • اسباب بازی خوب باید تصورات و قدرت تجسم کودک را پرورش می دهد .
  • ویژگی دیگر اسباب بازی مناسب این است که در کنار مهارت های  بدنی ، مهارت های ذهنی و هوشی کودک را نیز پرورش می دهد .
  • اسباب بازی باید مطمئن و بی خطر ، محکم و بادوام باشد ، مانند اسباب بازی های چوبی و فلزی صاف باشد ، که باعث آسیب به پوست کودک نشود .  اسباب بازی به راحتی شکسته نشود ، قابل شستشو ، و بهداشتی باشد . اسباب بازی برای کودکان 2 سال بزرگ باشد تا کودکان آن را در دهان نگذارند .
  • اسباب بازی باید برای کودک خطرناک نباشد مثلاً تفنگ های ساچمه ای و تیرو کمان ممکن است باعث آسیب به کودک شوند .
  • اسباب بازی باید باعث شادی ، نشاط و لذت کودک شود .
  • اسباب بازی ها باید تا حد ممکن بر طبق واقعیت موجود انتخاب شوند . مانند چکش ، قیچی ، میخ اسباب بازی ، وسایل آشپزخانه ، ماشین و .. این وسایل باعث آشنایی کودک با دنیای اطراف خود می شود .

تفاوت اسباب بازی با اسبابِ بازی

باید به این نکته توجه داشته باشیم که بین اسبابْ بازی و اسبابِ بازی تفاوت وجود دارد. هنگامی که از اسبابْ بازی سخن می گوییم منظور تولیدات صنعتگران و کارخانه هاست که اسباب بازی هایی مانند توپ، عروسک، ماشین، تفنگ، آدم آهنی، انواع لگوها، پازل ها و ... را می سازند و به بازار عرضه می کنند ولی اسبابِ بازی وسایلی هستند که بدین منظور ساخته نشده اند و کودک با کمک قوه تفکر، تخیل و خلاقیت خویش از آنها استفاده می کند که بعضی از آنها اسبابْ بازی های ساخته شده کارخانجات مفیدتر، سازنده تر و ارزان تر هستند.

موادی مانند خاک، شن، ماسه، آب، برف، چوب، گل، سنگ، کاغذ، وسایل دورریختنی و ... که مورد علاقه کودکان ملل مختلفند جزء این دسته محسوب می شوند.

نکته قابل توجه این است که بر خلاف «اسبابْ بازی» که دامنه تنوع محدودی دارد، اسبابِ بازی نامحدود است. وقتی کودکی بر تکه چوبی سوار شده و به خیال خود اسب سواری می کند، در واقع چوب برایش نوعی اسبابِ بازی است.

هنگامی که چادر مادر را به عنوان دیوار خانه اش مورد استفاده قرار می دهد، چادر برایش اسبابِ بازی است.

هنگامی که با قاشق بر قابلمه می کوبد، هم قاشق و هم قابلمه برایش حکم اسبابِ بازی را دارد.

اسبابِ بازی معمولاً به عنوان «اسباب بازی» خرید و فروش نمی شود و هر چیزی می تواند به عنوان اسبابِ بازی مورد استفاده کودک قرار گیرد. کودکان همان گونه که به «اسباب بازی» نیازمندند به «اسبابِ بازی» هم احتیاج دارند.

ویژگی های اسباب بازی مناسب

عبارتند از:

1ـ اسباب بازی باید همواره مناسب سن، مطابق علایق و درخور توانایی های ذهنی و رشدی کودک باشد. نه آنقدر سخت و پیچیده باشد که کودک عاجز از بازی با آن شود و نه آنقدر ساده و آسان باشد که علاقه کودک را از بین برده و در او ایجاد خستگی نماید. همچنین به لحاظ فیزیکی به گونه ای ساخته شده باشد که به راحتی در دستان کودک قرار گرفته و با آن بازی کند به طوری که کودک آن را با کمال میل بپذیرد و در حین بازی از آن واقعا لذت ببرد.

2ـ اسباب بازی باید چنان باشد که ذهن کودک را برانگیزد و او را به سوی سازندگی، خلاقیت و نوآوری سوق دهد. اسباب بازی هایی که به طور کامل ساخته شده و کودک کار کمتری بر روی آنها انجام می دهد (اسباب بازی های کوکی)، قوای فکری کودک را بلااستفاده می گذارد و او را تبدیل به موجودی تماشاگر، منفعل و ناظر ساخته های دیگران می کند و کودک را که میل به کاوشگری و کنجکاوی دارد و سعی می کند اسباب بازی را قطعه قطعه کند تا میل درونی اش را ارضا کند، دلسرد می کند. در حالی که لگوها و قطعات ساختمان سازی که کودک با آن چیزهای مختلفی می تواند بسازد، جعبه کفش، جعبه مقوایی بزرگی که می تواند داخل آن بنشیند و ادای قایق سواری، هواپیمارانی، اتومبیل رانی و غیره را در بیاورد،گل رس، شن و خمیر بازی که با آنها دست به آفرینش، خلاقیت و نوآوری می زند، می تواند چیزهای گوناگونی بسازد، هر طور که دلش می خواهد به آنها شکل بدهد، خراب کند و دوباره بسازد، کودک را به سوی خلاقیت و نوآوری سوق می دهد.

3ـ اسباب بازی خوب باید به واقعیت نزدیک باشد تا کودک از راه بازی با زندگی آشنا شود. مثلاً قیچی برای بریدن، سوزن برای دوختن، خمیر بازی برای شکل دادن اجسام واقعی و تخیلی و ورزیدگی دست و انگشتان، انواع مدادها و وسایل رنگ آمیزی برای شناخت رنگ ها، انواع پازل ها، لگوها و وسایل پیچ و مهره ای که به هماهنگی بین حرکات چشم و حرکات ظریف دست کمک کند

4ـ سبب رشد و پرورش مهارت ها و توانایی های بدنی کودک شود. اسباب بازی مطلوب علاوه بر پرورش قوای ذهنی، روانی، عاطفی، اجتماعی، خلاقیت و استعداد باید توانایی کودک را در زمینه استفاده از اعضای بدن رشد دهد.

5ـ اسباب بازی ساخته شده هر چقدر بتواند حواس بیشتری از کودک را به کار گیرد لذت بیشتری ایجاد می کند و مناسب تر است. کودکان آن چیزی را که لمس کنند، ببینند و بشنوند بیشتر از آن لذت می برند تا چیزهایی که فقط مشاهده کننده آن باشند.

6ـ اسباب بازی خوب می تواند تصورات و تخیلات کودک را گسترش بخشد و میل کنجکاوی و اکتشاف را در او پرورش دهد.

7ـ اسباب بازی هایی مناسبند که کودک روی آنها کار کند، با دست آنها را بپیچاند، بچرخاند، خم کند، ببرد (قطع کند)، رنگ آمیزی کند یا علامت بگذارد، اسباب بازی هایی که به طرق مختلف بتوان از آن استفاده کرد، بتوان به شکل های گوناگون در آورد، آنها را بست و محکم کرد و توسط آنها اشکال مختلف ساخت، کودکان دوست دارند اشیاء را لمس کنند سبک و سنگین نمایند و وضعیت ساخت آنها را بفهمند. گل رُس، شن، خمیر بازی، لگوها و قطعات ساختمان سازی، وسایل پیچ کردنی، نقاشی با آبرنگ، نقاشی انگشتی یا با مداد شمعی و مداد رنگی بیشتر دارای چنین خصوصیاتی هستند و کودک فعال است و می تواند بر روی آنها کار کند و تغییراتی که ایجاد می کند مشاهده نماید.

8ـ اسباب بازی ها باید مستحکم و آنقدر با دوام باشند که کودکان مدت طولانی با آنها کار کنند، از نظر ظاهر جذاب و زیبا باشند تا کودکان با اصول طراحی آشنا شوند، دارای تنوع و قابلیت تغییر داشته و در فعالیت های آموزشی گوناگون مورد استفاده قرار گیرند.

9ـ کیفیت و اندازه اسباب بازی نیز باید با سن و هیکل (قد و قواره) کودک متناسب باشد. دست و قد بچه به آن برسد. اسباب بازی به اندازه ای کوچک نباشد که کودک آن را به زحمت ببیند مثلاً سوراخ های دانه های رنگی آنقدر ریز نباشد یا طول دانه ها آنقدر زیاد نباشد که نتوانند نخ را از انتهای آن بیرون بکشند، یا سر نخ آنقدر شُل نباشد که به داخل سوراخ دانه تسبیح نرود. همچنین اسباب بازی آن اندازه بزرگ نباشد که قدش به آن نرسد مثلاً وقتی عروسکی برای دخترتان می خرید به اندازه ای باشد که او بتواند آن را روی پای خود دراز کرده و برای آن لالایی بگوید و یا به صورتی انعطاف پذیر باشد که بتواند به آن لباس بپوشاند و با آن بازی کند.

10ـ اسباب بازی باید متناسب با جنس، ذوق و علایق کودک باشد. در زمینه نقش جنسیت در انتخاب بازی به وسیله کودکان تحقیقات زیادی صورت گرفته است.

11ـ اسباب بازی باید وسیله ای باشد هماهنگ با ارزش ها و معیارهای جامعه ای که کودک در آن زندگی می کند. چنین وسیله ای سبب می شود که کودک از آغاز کودکی، ضمن نخستین تجربه های زندگی، بسیاری از ارزش های معمول در جامعه را بشناسد.

بر طبق نظر روانشناسان کودک خود را با ویژگی های اسباب بازی ها همانندسازی کرده و از آنها الگو می گیرد. یک اسباب بازی مطلوب باید با دیگر وسایل و ارزش های موجود در آن جامعه تناسب داشته باشد. به طور مثال برای یک کودک پرورش یافته در دامن یک زن مسلمان ایرانی، عروسک خارجی اسباب بازیِ چندان مطلوبی نیست و باعث بدآموزی و تقلید کودک از آن می شود.

12ـ اسباب بازی بایستی انگیزه و محرک مناسب به همراه داشته باشد و بتواند کودک را جلب نماید. اگر بازی با اسباب بازی توأم با موفقیت باشد، کودک به ادامه بازی ترغیب می گردد مثلاً وقتی کودک قطعات رنگی را بر اساس رنگ خاصی هماهنگ می کند یا پازلی را حل نماید، احساس موفقیت می کند و این موفقیت در حکم پاداشی است که وی دریافت می نماید.