مهارت خودآگاهی در کودکان به عنوان یکی از مهارت‌های ده‌گانه زندگی، از جمله مهارت‌های پایه هوش هیجانی محسوب می‌شود.مهارت خودآگاهی در کودکان اگر از همان مراحل ابتدایی رشد کودک پرورش یابد، سبب خواهد شد کودک در آینده نسبت به همسالان خود در زمینه‌های مختلف اجتماعی عملکرد بهتری داشته باشد. برای آشنایی با مفهوم خودآگاهی، فواید خودآگاهی و راه‌های ارتقای این مهارت در کودکان با ما در این مقاله همراه شوید.
تعریف مهارت خودآگاهی در کودکان
خودآگاهی عبارت است از توانایی شناخت و آگاهی از خصوصیات، نقاط قوت و ضعف، خواسته‌ها، ترس‌ها، خشم‌ها و بیزاری‌های خود. به عبارتی دیگر، خودآگاهی یعنی آگاهی یافتن و شناخت از اجزای وجود خود. شناخت اجزایی همچون خصوصیات ظاهری، احساسات، افکار، باورها، ارزش‌ها، اهداف، گفتگوهای درونی و نقاط قوت و ضعف خود.
با افزایش سن دامنه و عمق شناخت از خود نیز می‌بایست بهبود یابد و شناخت از ابعاد هوش و استعدادها و مهارت‌های فردی نیز به شناخت از احساسات، ارزش‌ها و … اضافه شود.
درک نادرست فرد از احساسات درونی خودش، می‌تواند به ظهور واکنش‌های ناخوشایند در لحظات حساس منتهی شود. وقتی کسی تفاوت میان احساس ناکامی(ناشی از نرسیدن به خواسته) و خشم(احساس اینکه فردی در تلاش برای رساندن آسیب به اوست) را درست درک نکند، ممکن است واکنش مناسب را در جای مناسب بروز ندهد و با احساس‌های منفی بیشتری مثل ندامت و خودخوری مواجه شود.
برای درک درست احساسات خود، بایستی ذر ابتدا علائم جسمانی آنها را بشناسیم و واژگان مناسب برای بیان هر احساس را بیاموزیم.
فواید خودآگاهی
خودآگاهی فواید گوناگونی در بزرگسالی فرزندانمان خواهد داشت. هر چه شخص خود را بهتر بشناسد، بهتر می‌تواند آنچه را که هست، بپذیرد یا تغییر دهد. زمانی که شناختی واقعی از خود نداشته باشد، خود را به دست اطرافیان خواهد سپرد. در نتیجه، این نیروهای بیرونی شخصیت او را شکل می‌دهند. از طرفی در صورتی که شخصیت، بر اساس نیروهای بیرونی شکل گرفته باشد، بسیار شکننده و تغییرپذیر خواهد بود. در این شرایط، شخص در کشمکش‌های درون خویش باقی خواهد ماند. رشد مهارت خودآگاهی به فرد کمک می‌کند تا دریابد که تحت استرس قرار دارد یا نه. از این رو، خودآگاهی پیش‌شرطی ضروری برای روابط اجتماعی و بین‌فردی مؤثر و همدلانه است. شناخت خود و آگاهی از مفهوم درونی و ذهنی خویش به عنوان یک شخص، می‌تواند فرد را در رویارویی با مشکلات و مسائل زندگی یاری دهد.
اهمیت خودآگاهی در کودکان
هرچند مهارت خودآگاهی در تمام طول زندگی از کودکی تا بزرگسالی تعیین کننده کیفیت زندگی است، ولیکن در سنین کودکی نیز این مهارت خود را به خوبی نشان می‌دهد. تفاوت‌های گسترده میان کودک دارای مهارت خودآگاهی با کودکی که فاقد آن است، مشهود است. برای مثال: خودآگاهی برای موفقیت تحصیلی کودک و رشد عاطفی و اجتماعی او بسیار حیاتی است. این مهارت سبب می‌شود تا کودکان قادر باشند به دقت عملکرد و رفتار خود را برای اینکه پاسخ مناسب به موقعیت‌های گوناگون اجتماعی بدهند، ارزیابی و قضاوت کنند.
مهارت خودآگاهی فرد را قوی می‌سازد و کودکان را از گزند بسیاری از خطرات دور می‌سازد. با توجه به نتایج پژوهش‌ها، تنها کودکان قوی و دارای ذهنی باز و روشن می‌توانند در برابر سوءاستفاده به طور صحیح از خود دفاع کنند. کودکی که خودآگاهی بالایی دارد، وقتی در کتابخانه‌ای صحبت می‌کند که سایرین در حال مطالعه هستند، نسبت به صدای صحبت خود آگاه است و متناسب با شرایط با صدای بسیار آرامی صحبت خواهد کرد.
کودک دارای مهارت خودآگاهی نیاز کودکان کوچک‌تر از خود را شناسایی می‌کند. برای مثال، دست آنها را هنگام عبور از خیابان می‌گیرد. همچنین، نسبت به اینکه رفتارهای او چگونه دیگران را تحت تأثیر قرار می‌دهد، آگاهی دارد. علاوه بر آن، قادر است احساسات خود را بیان کرده و نشان دهد. او توانایی اولویت‌بندی کردن امور خود را دارد. برای مثال می‌تواند بگوید اول این کار را انجام می‌دهم، سپس به سراغ کار دیگر می‌روم. چنین کودکی خوب تشخیص می‌دهد که چه مواردی لازم است که یاد بگیرد تا تکلیفی را با موفقیت به اتمام برساند. کودک خودآگاه نسبت به نقاط قوت و ضعیف خویش آگاه است.
آموزش مهارت خودآگاهی در کودکان
والدین می‌توانند برای کسب مهارت خودآگاهی به کودکان خویش کمک کنند. در این راستا توصیه‌هایی به شرح ذیل به والدین و مربیان یا مراقبان کودک ارائه می‌شود.
معرفی احساسات و هیجان‌ها به کودک
- از برچسب زدن به احساسات کودک خودداری شود. نیازهای ارضاء نشده معمولا مسئول احساسات منفی و نیازهای ارضاء شده احساسات مثبت را بدنبال دارند. احساسات منفی زمینه‌ای برای دفع خطر یا تلاش برای کسب موفقیت است. در زمان بروز این احساسات به معرفی درست آن به کودک بپردازید.
- از تصاویر و ایموجی‌ها برای معرفی حالت چهره در هنگام تجربه احساسات مختلف استفاده کنید. کودک را ترغیب کنید تا چهره‌هایی با احساسات متفاوت را نقاشی کنند و در مورد آنها صحبت کنند. یا اجازه دهید با گل یا خمیر چهره‌هایی بسازند و هیجانات مختلف همچون ترس و نگرانی را در آنها به شما نشان دهد. همزمان تلاش کنید دانش کودک در مورد هر احساس و هیجانی را ارتقاء دهید.
- والدین یا مربیان نام احساس‌های مختلف را روی تکه‌های کوچک کاغذ نوشته و آنها را یکی یکی از جعبه بیرون بکشند و هر کودک یکی از کاغذها را برداشته و به سؤالات زیر پاسخ دهد: چه زمانی آن احساس را تجربه کردم؟ درون بدنم چه اتفاقی افتاد؟ چه کاری انجام دادم؟
کمک به خودشناسی در کودک
- مهارت‌های تخمین زدن و پیش‌بینی کردن کودکان را تشویق کنید. از آنها سؤال‌هایی نظیر اینکه «در امتحان چگونه عمل خواهند کرد؟»، «چقدر ممکن است تکلیف آنها در منزل طول بکشد؟» و «چقدر بازی آنها طول خواهد کشید؟» بپرسید و آن را ثبت کنید. سپس از آنها بخواهید به عقب برگردند و صحت پیش‌بینی‌های خود را ارزیابی کنند.
- فهرستی تهیه کنید تا بدین وسیله کودکان بهتر بتوانند تخمین بزنند که چگونه می‌توانند فعالیتی را به خوبی در منزل به پایان برسانند. از سیستم درجه‌بندی استفاده کنید و وقتی کودک خودارزیابی مناسبی داشت، به وی پاداش دهید. از کودکان بخواهید تا خود را ارزیابی کنند و خودتان نیز به آنها نمره دهید. سپس، نمره‌هایی را که از عملکرد آنها دارید با یکدیگر مقایسه کنید. روش‌هایی را که به وسیله آن ایشان را ارزیابی نموده‌اید، برایشان توصیف کنید. برای کودکان کم‌سن و سال از ارزیابی تصویری استفاده کنید. سپس، از آنها بخواهید که به همان شیوه عمل کنند
تفکیک رفتار از احساس و هیجان
- رفتارها را از هیجانات تفکیک کنید. همه انواع احساسات را بپذیرید و فرصت ظهور آزادانه آنها را بدهید، ولی هر رفتاری را از کودک نپذیرید. همچنین توجه داشته باشید که در یک فعالیت یا واقعه، ممکن است احساسات متعدد و متفاوتی تجربه شوند. مثلا در یک مسابقه ورزشی، کودک در یک زمان واحد، هم احساس شادی و هم احساس اضطراب را تجربه می‌کند.
- بدانید و به کودک نیز بیاموزید که راه‌های گوناگونی برای مدیریت حالت‌های مختلف هیجانی وجود دارد. مثلا هنگام خراب شدن یک وسیله که کودک دوستش دارد، گریه کردن رفتار مناسبی نیست. باید تلاش کرد و با کمک بزرگ‌ترها، راهی برای درست کردن آن یافت.
- نام احساس‌های مختلف را روی تکه‌های کاغذ بنویسید و آنها را یکی یکی از جعبه بیرون بکشید و به کودک بدهید. بهتر است این کار بصورت جمعی بین کودکان برگزار شود. سپس از هر کودک بخواهید به این سوالات پاسخ دهد: چه زمانی آن احساس را تجربه کردم؟ درون بدنم چه اتفاقی افتاد؟ چه کاری انجام دادم؟
با توجه به آنچه گفته شد، خودآگاهی مهارتی بسیار ضروری است که اگر از ابتدای کودکی در فرزندانمان تقویت شود، از بسیاری از مشکلات کودکی و بزرگسالی پیشگیری خواهد کرد. در راستای تقویت مهارت خودآگاهی، به والدین توصیه‌هایی ارائه شد که با استفاده از آن به ارتقای خودآگاهی در کودک خویش بپردازند.
دیدگاه خود را بنویسید